DNM-Online Boeken en beschouwingen

Alleen samen overstijgen we de waan van dag

Column

In de afgelopen jaren is het belang van de schoolleider voor de kwaliteit van onderwijs veelvuldig benadrukt. Het schoolleidersregister PO nam zelfs dit najaar het initiatief tot een radiocommercial waarin de schoolleider in het zonnetje werd gezet. De Onderwijsraad adviseerde al in 2018: ‘zet in op een strategische rol voor schoolleiders’. En terecht.

Hoge verwachtingen van de individuele schoolleider
Maar ik maak mij zorgen over de toenemende werkdruk bij die individuele schoolleider. We stellen die schoolleider wel heel centraal. Zo schreef minister Mariëlle Paul op 4 april 2024 aan de kamer: Voorkeursoptie van het kabinet is een scenario waarin de schoolleider en leraren meer invloed krijgen op alles wat direct de klas raakt, zoals de keuze voor lesmethodes en toetsen. Zij krijgen ook meer te zeggen over waar het geld naartoe gaat.

De intentie van de maatregelen is om de schoolleider meer ruimte te bieden voor focus en te steunen. Maar tegelijkertijd wordt er meer werk, verantwoordelijkheid en een hoge verwachting bij hen neergelegd. Terwijl veel schoolleiders die ik spreek vertellen hoe de waan van de dag hun agenda regeert en er voor een meer strategische en ontwikkelingsgerichte oriëntatie geen tijd en ruimte overblijft. Ik denk dat dit tijdgebrek nu de kwaliteit van onderwijs op lange termijn zal ondermijnen.

Waar zijn schoolleiders druk mee?
Begin 2024 vroegen wij aan schoolleiders in Nederland hoeveel tijd zij besteden aan verschillende kernactiviteiten. We vroegen ze ook om een inschatting te maken of de tijd die men daaraan besteedt in 2030 toeneemt, gelijk blijft of afneemt. Op deze enquête onder 1100 schoolleiders in Nederland kregen we 171 reacties. Hoofdzakelijk van schoolleiders uit vo (77%) en po (23%). Wat opvalt in de uitkomsten is de grote diversiteit aan werkzaamheden en de versnippering. Daarbij is de huidige top 3 vooral intern en operationeel gericht. Verheugend is dat 36% van de schoolleiders aangeeft meer dan 5 uur in de week bezig te zijn met schoolontwikkeling (strategie en beleid).

Waar zijn schoolleiders in 2030 mee bezig?
In 2030 verwacht men, en dat is niet zo verrassend met de groeiende personeelstekorten, dat personeelsmanagement en werving veel meer tijd gaan vragen. Daarna komen, en dat is goed nieuws, externe afstemming en samenwerking en schoolontwikkeling. Of deze verwachting voor 2030 uitkomt en de verschuiving naar die meer strategische rol gaat lukken is nog maar zeer de vraag. Om deze verschuiving mogelijk te maken moet er tijd en ruimte vrijgemaakt worden. En daar zit nou net een probleem. Het slechte nieuws is namelijk dat veel ondervraagden verwachten dat alle kernactiviteiten meer tijd gaan vragen, ook dus de tijd die men in 2030 verwacht te besteden aan operationele werkzaamheden en het draaiende houden van de school.

Toename werkdruk
De werkdruk voor de schoolleider neemt dus toe. En die werkdruk wordt nog eens verhoogd doordat de afgelopen jaren veel mensen met ervaring zijn weggegaan en er veel jonge nieuwe leidinggevenden, als die al gevonden kunnen worden met de huidige tekorten, zijn gestart en weer het wiel moeten uitvinden. Er is een kennis-, ervarings- en ontwikkelachterstand. Helaas hoor ik ook over jonge leidinggevenden die na een aantal jaar hun leiderschap weer neerleggen vanwege de hoge eisen die dit aan hen stelt, onvoldoende begeleiding in hun eerste jaren en afnemend werkplezier.

Opgesloten in overleefstand: weg naar beneden
Dit alles maakt dat scholen opgesloten raken in de overleefstand en daar niet zo makkelijk meer uitkomen. Stel je eens voor wat dat doet met een mens: de hele dag verkeren in die staat van hoge adrenaline en altijd aan staan. Voor ons lichaam is dat slopend. Het put ons uit met burn-out als reële consequentie. In een continue overleefstand worden we reactief, proberen we vooral onze actielijstjes af te werken, leveren productie en verliezen we de zin in en van ons werk uit het oog. We doen vooral wat we denken volgens anderen te moeten doen. De strategische oriëntatie, en daarmee ons zicht op het grotere plaatje, verdwijnt als sneeuw voor de zon. Daardoor bestaat het risico dat meer mensen af zullen haken.

Collectieve verantwoordelijkheid
In zijn prachtige boek Medemenselijk Opvoeden schrijft Micha de Winter dat we als samenleving ouders en docenten in de kou laten staan. Want zo stelt hij: veel problemen zijn te groot voor individuele ouders of docenten alleen. Opvoeders hebben elkaar nodig. Daar voeg ik graag de schoolleiders aan toe. We kunnen hen niet individueel verantwoordelijk stellen voor de kwaliteit van onderwijs. Dit is een onmogelijke grote opgave voor hen.

De precieze antwoorden voor dit taaie vraagstuk van werkdruk en de overleefstand heb ik ook niet. We zullen onszelf en onze verwachting moeten matigen. Soms dingen niet meer doen. Maar ook anders met elkaar omgaan. De verantwoordelijkheid niet altijd ergens anders neerleggen. Ouders zouden de schoolleider niet als leverancier, maar als partner in opvoeding kunnen benaderen. Bestuurders en overheden zouden zich moeten realiseren dat elke koerswijziging, hoe goed bedoeld ook, op welk niveau dan ook, altijd tot extra werkdruk leidt in de school en dat ze daarin eerder partner zijn dan een eisende tegenpartij. We moeten ook nadenken over nieuwe functies en organisatiestructuren die helpen om de schoolleider te ontlasten.

Maar bovenal zou werkdruk bovenaan de gespreksagenda’s moeten staan van elk overleg tussen alle partners: is deze maatregel te doen? Wat betekent deze maatregel concreet in de school? Wat doe ik de school aan als ik een juridische zaak maak van mijn ongenoegen over de ontwikkeling van mijn kind? Heeft deze bijeenkomst wel voldoende zin? Is iets minder goed ook nog steeds goed genoeg? Stimuleert deze vraag het collectief?

Minder individualiteit en controle dus en meer solidariteit en vertrouwen. Dan komen we wellicht een stap verder.

Bart Schipmölder
Directeur-bestuurder NSO-CNA Leiderschapsacademie
b.schipmolder@nso-cna.nl

Inspiratiebronnen:

• Forschungsinstitut für Bildungs- und Sozialökonomie (FiBS). (2024).
• Sleutelcompetenties van schoolleiders vandaag en in 2030. De resultaten van het onderzoek staan op onze website: https://www.nso-cna.nl/blogberichten/kernactiviteiten-en-sleutelcompetenties-van-schoolleiders-nu-en-in-2030/
• Winter, M. de (2023). Medemenselijk opvoeden. Swp.