DNM-Online Boeken en beschouwingen

Bezield onderwijs

Leestip

Dit boek bestaat uit een selectie van 18 essays over vorming, levensbeschouwing en burgerschap in het onderwijs die Gerdien Bertram-Troost en Siebren Miedema van 2017 tot en met 2020 schreven in het Friesch Dagblad. De auteurs willen met deze bundel een bijdrage leveren aan het maatschappelijke en politieke debat over onderwijs, erop gericht om scholen te bezielen ‘om niet alleen als individu, maar ook als (school)gemeenschap het goede te zoeken voor mens en samenleving.’ Het boek aks geheel levert deze bijdrage zeker. Bertram-Troost en Miedema koppelen (christelijk geïnspireerde) levensbeschouwing en burgerschapsvorming, opdat onderwijs leerlingen en studenten toerust om als burgers volwaardig hun plek in de samenleving in te nemen. Het boek vormt een krachtig pleidooi voor de ontwikkeling van zowel individualiteit als socialiteit in brede sociaal-culturele  persoonsvorming van leerlingen als opdracht voor het onderwijs. De 18 essays zijn verdeeld over vier clusters.

De vier clusters
In het eerste cluster gaat het om de plaats van religie in de huidige samenleving en onderwijs. Een analyse van de geschiedenis en de sterke en zwakke punten van de onderwijsvrijheid loopt uit op een pleidooi voor geloofsopvoeding. Levensbeschouwing vullen de auteurs in sterke mate in als religie op brede christelijke grondslag. Wellicht verklaarbaar voor stukken uit het Friesch Dagblad. De auteurs erkennen weliswaar de mogelijkheid van een seculiere levensbeschouwing, maar werken die verder niet uit. In een analyse van de discussie rond artikel 23 is zelfs sprake van fundamentalistische secularisten.  

Het tweede, wat mij betreft meest inspirerende,  cluster betreft burgerschap, diversiteit en inclusiviteit. Hier gaat het om de rol van de pedagogiek in het tegengaan populisme en het bevorderen van  hoop  en opvoeding tot weerbaarheid. De auteur ziet de pedagogiek van de hoop als essentieel om ervoor te zorgen dat jongeren het gevoel krijgen erbij te horen en ertoe te doen. Naast De Winter komen  hier (net als elders in de bundel) vooral ‘oudgedienden’ aan bod als Dasberg, Freire, Dewey en Langeveld.

Diversiteit wordt in dit cluster vooral opgevat in termen van interlevensbeschouwelijke en interculturele burgerschapsvorming. Het is belangrijk dat dat alle scholen alle leerlingen/studenten  leren omgaan met culturele, etnische en levensbeschouwelijke pluraliteit. Daarbij mikken de auteurs op het bevorderen van dialoog en ontmoeting, goed luisteren naar de ander en respect en begrip tonen voor diens opvattingen. Hoe je dat doet in de klas blijft echter onduidelijk. Een ander essay over zingevingsvragen in burgerschapsvorming, houdt in dit verband een pleidooi voor het zorgen voor geborgenheid in het onderwijs als combinatie van ‘safe space’ en ‘brave space’.

In het laatste essay van dit cluster bepleit Miedema het afschaffen van de term ‘lager opgeleid’ in het onderwijs (voorlopig te vervangen door praktisch-theoretisch en beroepsgeschoold, als bijdrage aan het herstel van maatschappelijke waardering voor het vakmanschap dat leerlingen op het vmbo kunnen verwerven. Een sympathiek pleidooi, maar helaas ontbreekt een analyse van de maatschappelijke ongelijkheid, iets wat ook elders in de bundel opvalt.

Het derde cluster betreft zorg voor leerkracht én leerling. De kritische noot ten aanzien van de leerling als begin- of eindpunt in het onderwijs zal vele leraren aanspreken. Dat geldt hopelijk ook voor de zorg voor pedagogische geborgenheid en motivatie van de leerling.  Ook de ‘ziel’ (de aanhalingstekens zijn van mij, JO) van leerkrachten komt aan bod. In het essay wordt de term ziel bijna synoniem gebruikt met de persoon van de leraar met zijn eigen waarden en levensbeschouwing. Dit is voorwaarde voor de brede persoons- en identiteitsvorming van leerlingen. De uitwerking gaat dan vooral over de identiteit van katholiek en christelijk onderwijs. Opmerkelijk optimistisch is in het volgende essay de analyse van de coronapandemie als kans voor meer bezieling in het onderwijs. De auteur legt een relatie met het begrip onderbreking. Dat betekent hier de dagelijkse gang van zaken in het onderwijs (laten) onderbreken om meer aandacht te geven aan wat leerlingen bezighoudt. Het  essay over de pedagogiek van de hoop (cluster 2) bespreekt ook  onderbreking, maar dan als het tegengaan van radicaliseringsprocessen van leerlingen.  

Het laatste cluster heet ‘niet te missen in het onderwijs’ en gaat over het belang van zaken die in de huidige discussie met hun focus op taal en rekenen en lerarentekort beleidsmakers, scholen en leraren nog wel eens niet perse nodig vinden: bewegings- en muziekonderwijs, seksuele vorming op school en de MeToo-discussie en ‘herdenken, vieren en opvoeden’. Dit betreft het herdenken van de slachtoffers van de holocaust. De auteur refereert aan een bezoek aan Israël en bespreekt het inspirerende voorbeeld van Korczak. De auteur merkt op dat bespreken van de Tweede Wereldoorlog in het onderwijs vaak lastig is wegens antisemitisme van jongeren met een migratieachtergrond.

Sterke en zwakke punten
Het boek vertoont sterke en zwakke kenmerken van zo’n verzameling losse gelegenheidsstukken. Het bevat een groot aantal relevante thema’s in korte,  goed geschreven inhoudelijk rijke essays. Maar soms is de ruimte te kort om dingen goed uit te werken, en is de redenering wat kort door de bocht of oppervlakkig. Vaak ontbreekt concretisering. Ook lijken sommige destijds actuele aanleidingen nu minder relevant of achterhaald. Er komt her en der herhaling voor.

Het boek biedt vooral veel inspiratie voor christelijke (in brede zin) en joods geïnspireerde scholen en leraren. De aandacht voor levensbeschouwing is wat dubbel als het gaat om islamitisch onderwijs. Enerzijds verdedigen de auteurs het bestaansrecht ervan, anderzijds benadrukken ze toch regelmatig het centrale belang van christelijke levensbeschouwing als algemene vorming. Ook voor openbaar onderwijs bevat het boek behartigenswaardige boodschappen, maar die moet de lezer soms wat tussen de regels reconstrueren. Opmerkelijk is het bijna geheel ontbreken van expliciete aandacht voor kansenongelijkheid en segregatie als maatschappelijke thema’s met een rol voor het onderwijs.  

Gerdien Bertram-Troost & Siebren Miedema (2022), Bezield onderwijs: Vorming, levensbeschouwing en burgerschap, Noordboek

Jeroen Onstenk
Emeritus lector Pedagogisch en Didactisch handelen en redacteur van DNM.
jeroenonstenk@outlook.com