DNM-Online Boeken en beschouwingen

Boekenlijstjes

Redactioneel

Eerst maar eens even een open deur. Het ligt voor hand dat we in DNM, een vakblad over onderwijs en leiderschap, geregeld boeken over onderwijs en leiderschap bespreken. En deze DNM Online staat er zelfs vol mee. Maar - en dat is hier nu even het punt - in doorsnee is het bepaald geen lectuur waar je blij van wordt. Laat staan getroost of bemoedigd. Het zijn veelal how-to-boeken, met een hoop checklists, kwadranten, en typen en rollen en modellen. En zeker op onderzoek gebaseerde artikelen beschrijven gewoonlijk een gladgestreken werkelijkheid, zonder getob en zonder doodlopende wegen. Stilistisch zijn het trouwens maar zelden wonderen. Ik ben er in elk geval maar zelden een zin in tegengekomen die ik als motto zou gebruiken. Of zoals een schoolleider po, gevraagd naar haar leesgedrag, zei: ‘Ik vrees dat ik alleen onder de indruk raak van literaire romans zoals Nino Haratawschwili’s “Het achtste leven (voor Brilka)”. Ik moet me werkelijk door managementboeken heen slépen.’

Nu is dat natuurlijk ook wel weer een beetje onredelijk. IKEA-handleidingen beoordeel je immers ook niet op stilistische kwaliteiten. Aan de andere kant, boeken over onderwijs en leiderschap gaan over mensenwerk en omdat zoals Carmiggelt ooit zei, de mens een stakker is die in het duister tast en dat niet alleen, maar ook, in de woorden van filosoof-cabaretier Tim Fransen, een kluns die wil verhullen dat-ie een kluns is – om die redenen zouden boeken over onderwijs en leiderschap dat niet mogen verhullen. Maar daarvoor moet je het eerder hebben van lectuur uit heel andere gebieden. Niet voor niks schrijft Jan Fasen in Maak een kunstwerk van je leven/Je mag geen eisen stellen aan leerlingen (zie de bespreking van Hartger Wassink in deze DNM Online) hoeveel hij in zijn zoektocht onder andere gehad heeft aan literatuur:

Romans die in mijn geval niet geheel toevallig meestal over het thema “vrijheid” gingen. Waarin de kleinheid van het leven voorbijkomt, maar ook de drama’s die mensen meemaken, hoe ze die drama’s vaak zelf veroorzaken, hoe ze daarmee omgaan, hun dilemma’s, hun zoektocht naar moraal. Jonathan Franzen, Nino Haratischwili, Pascal Mercier, Irvin D. Yalom, Arnon Grunberg, Fjodor Dostojevski en Paulo Coelho zijn auteurs waar ik enorm van geniet en die me veel gebracht hebben. Wanneer een leider een leiderschapstraining volgt, hoop ik dat naast managementboeken ook mooie literatuur op zijn boekenlijst staat.

Dat laatste is een mooi idee. Maar dan wel: mits de trainee het zelf mag uitzoeken. We schieten niks op met een instrumentele benadering waarbij de cursusleider een lijstje verplichte nummers aandraagt. Temeer waar wat mooi is, sterk afhangt van de fase waarin je verkeert. Een goede vriend van mij, die in zijn jeugd op een Jezuïetenschool had gezeten en daar een flink schuldgevoel aangepraat had gekregen, las ooit zo ongeveer het complete oeuvre van Graham Greene stuk, een indertijd beroemd auteur wiens personages daar ook zo heftig onder leden. Toen troostte het hem. Inmiddels doet Greene’s werk hem echter helemaal niks meer.

Nu hoeven het zeker niet alleen maar literaire werken te zijn. Zoals Lynn Eekhof, onlangs gepromoveerd op de invloed van lectuur op sociaal-cognitieve vaardigheden, in een interview opmerkte: ‘Niet alleen literatuur, maar àlle verhalen die vanuit een mens, met gedachten en emoties verteld worden. Om het verhaal te begrijpen moet je je wel verplaatsen in het personage.’ (Huisman. 2024). En zo bevordert de lectuur empathie en dat is iets waar een schoolleider of bestuurder nooit genoeg van kan hebben. Een mooi voorbeeld van een boek over onderwijs dat, om met Eekhof te spreken, verteld is ‘vanuit een mens’, is trouwens Jacquelien Bultermans Het lerarentekort. Daarin vertelt ze onder meer openhartig hoe ze zelf geworsteld heeft met lesgeven aan tieners en hoe onmogelijk het bleek om te differentiëren in een klas met 25 leerlingen die je maar 2 uur per week voor je hebt (zie Inge Okkes’ bespreking in DNM 10.4). Maar om bij de voorliggende DNM Online te blijven: het geldt ook voor Karin Westerbeeks Mevrouw mag ik eerder weg, waarin ze haar getob als zij-instromer beschrijft (zie de bespreking door Tanja de Ruijter in deze DNM Online). En hoe mooi zou het zijn als we veel vaker dat soort boeken in DNM en DNM Online konden signaleren. Wat overigens niet betekent dat alle andere boeken die hierna besproken worden, niet de moeite waard zouden zijn en niet meer dan stilistische kneusjes. Het is een wisselend beeld. Zoals zo vaak in dit leven.

Referenties
Huisman, J. (2024). Lezen als work-out in empathie: ‘Het is een spier die je moet blijven trainen. Trouw, 25-1-2024
Okkes, I. (2023). Over miskend vakmanschap. DNM 10-3, p. 17-18.

Boekentips van uw collega’s

Wij vroegen enkele bestuurders en schoolleiders naar de boeken die zij lazen en hen inspireerden. Ook op die lijstjes weinig onderwijs- en managementboeken. Een bestuurder po tipte:

• Elke Wiss, Socrates op sneakers
• Marco Buschman, Verbindend vermogen
• Peter Senge, Lerende scholen

Een andere bestuurder po tipte:

• Gabriel Antonio, Het leven praat terug.

Een schoolleider vo tipte naast Jacquelien Bulterman, Het lerarentekort, pleidooi voor vakmanschap:

• Dirk de Wachter, Vertroostingen 
• Michel Ignatieff, Troost 
• Kader Abdolah, Wat jij zoekt, zoekt jou (van een schoolleider vo)

En een vo-collega hield het meer op filosofische werken zoals Hannah Arendt Verantwoordelijkheid en oordeel