.jpg)
DNM-Online Boeken en beschouwingen
DNM-Online
De Geheugenlozen
Leestip
José van den Berg.jpg)
Als oud-docent ‘sociale kennis en vaardigheden’ in het volwassenonderwijs van de jaren ‘70-‘90 met een academische graad in de Andragologie, volg ik nog steeds met belangstelling de ontwikkelingen in mijn vakgebied. Dit vakgebied sluit het meest aan bij wat in de huidige onderwijspraktijk ‘maatschappijleer’ of ‘burgerschap’, en in de wetenschap ‘onderwijskunde’ wordt genoemd. Sinds kort staat ‘burgerschapsonderwijs’ hoog op politieke agenda. Arie Slob, minister voor Basis- en Voortgezet Onderwijs en Media, heeft begin dit jaar een wetsvoorstel over het burgerschapsonderwijs naar de Tweede Kamer gestuurd dat er voor moet zorgen dat scholen er meer werk van maken. Volgens Slob hebben scholen een belangrijke rol in het bijbrengen van kennis aan leerlingen en in het aanleren van en oefenen met de basiswaarden van de democratische rechtstaat. Op dit moment zijn er te grote verschillen tussen scholen in hoe zij met burgerschap omgaan. 'Sommige scholen maken er echt werk van, maar andere scholen geven bij wijze van spreken één les per jaar.' Met dit wetsvoorstel wil Slob scholen dwingen om het burgerschapsonderwijs te verbeteren (Bron: Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap).
De politieke en beleidsaandacht lijken zich hiermee te richten op kwaliteitsverbetering van burgerschapsonderwijs. Niet zozeer de inhoud staat centraal, maar het werk dat van het ‘vak’ wordt gemaakt zodat het leidt tot een (levenslange) tolerante, democratische grondhouding en gedrag van leerlingen/studenten. Sinds jaar en dag zijn vakken als maatschappijleer en burgerschap echter niet de vakken waar leerlingen of studenten uit zichzelf warm voor lopen. Het is zoeken naar wat hen triggert (emotioneel in beweging brengt), naar het vinden van aansluiting bij persoonlijke en collectieve ervaringen om daarop (leren) te reflecteren.
Uit leertheorieën weten we al enige tijd dat mensen informatie integreren in de kennis die ze al hebben opgedaan als deze daarop aansluit, dan wel informatie verwerpen als deze daarop niet aansluit. Dat integratieproces laat zich niet afdwingen en heeft een sterk individueel karakter. Welke wijze van kennisverwerving aanspreekt, en óf en hoe (nieuwe) kennis zich vertaalt in (anders)handelen, is een reflectieproces dat bij iedereen anders verloopt en waar het onderwijs beperkt invloed op heeft.
Eerlijk gezegd ben ik daarom vooral nieuwsgierig naar scholen die ‘één les per jaar’ burgerschap geven. Wie weet zijn dat wel scholen die in die ene les met leerlingen en studenten in gesprek gaan over hoe de school als geheel en alle docenten werk maken van burgerschapsonderwijs. Die hen laten ervaren hoe dit verankerd is in de cultuur van de school, in de dagelijks omgang met elkaar, in de manier waarop het onderwijs is ingericht, de wijze waarop les wordt gegeven. Scholen die het verwerven van kennis, weten te verbinden aan ervaringsleren, en die methoden, aanpakken ontwikkelen die leerlingen en studenten emotioneel in beweging zetten. Hoe belangrijk dat laatste is, werd me weer eens duidelijk toen ik recent een artikel van Bas Heijne las (NRC, 1-2 februari 2020). Heijne haalt daarin een uitspraak van de Britse filosoof David Hume (1711-1776) aan: Reasons is a slave to the passions, en schrijft vervolgens: “De praktische rede alleen, zegt Hume, is niet alleen voldoende om mensen moreel te motiveren. Het zijn emoties die het menselijk verstand in beweging zetten, tot daadkracht aansporen. Dat is wat Hume bedoelt wanneer hij zegt dat de rede slaaf van de hartstochten is. Anders gezegd, voor we ergens over gaan nadenken, moeten het ons eerst wat kunnen schelen”.
Het lijkt een omweg, maar dit raakt voor mij de kern waarom ik De geheugenlozen van Géraldine Schwarz een aanrader vind voor iedereen die werk wil maken van burgerschapsonderwijs. Alleen al de titel triggerde me om dit boek te gaan lezen. En eenmaal aan het lezen raakte ik steeds meer geboeid. Want als deze Frans-Duitse journaliste iets doet, dan is wel volledig nieuwe vensters openen op de mij ‘bekende’ geschiedenis (deels bekende moet ik achteraf erkennen) van de Tweede Wereldoorlog en de Holocaust. Met name door met, voor mij nieuwe, op gedegen research gebaseerde, feiten te komen, deze te verweven met verhalen van en over Mitlaufers, en in te kleuren met persoonlijke familie-ervaringen.
Het boek heeft niet alleen mijn historische blik verruimd en verdiept, maar zette me door de pakkende titel en de manier waarop het boek is geschreven, ook aan tot nadenken over burgerschapsonderwijs. Onderwijs kan leerlingen en studenten niet dwingen om van gedachten, houding of gedrag te veranderen. Wel kan het leercontexten creëren die daartoe uitnodigen. Om aansluiting te vinden bij de leefwereld – de passies – van studenten zetten we in het volwassenenonderwijs van de jaren ’70-’90 vaak verhalende en beeldende werkvormen in die ruimte bieden om met eigen verhalen, ervaringen te komen: literatuur, poëzie, fotografie, beeldende kunst, theater. Deze prikkelden studenten om met elkaar in gesprek te gaan over alledaagse en maatschappelijke onderwerpen die hen raakten. We zochten in de context van werk, buurt, familie concrete praktijksituaties die studenten uitdaagden om nieuwe inzichten en vaardigheden te oefenen en te toetsen. Een proces van vallen en opstaan, waarvan ervaringen en resultaten als rode draad terug kwamen in ons onderwijs. Als docent ‘sociale kennis en vaardigheden’ heb ik blijvende houdings- en gedragseffecten gezien van de inzet van deze narratieve methoden en vormen van ervaringsleren.
De geheugenlozen riep levendige herinneringen aan mijn docentschap op. Uitmondend in een toekomstbeeld van effectief burgerschapsonderwijs dat – zoals Géraldine Schwartz dat op literair-journalistieke wijze doet – eigentijdse narratieve methoden, ervaringsleren en kennisverbreding en –verdieping verbindt.
Schwarz, Géraldine (2019). De geheugenlozen, de herinnering als wapen tegen het populisme. Uit het Frans vertaald door Kris Lauwerys en Isabelle Schoepen. ISBN: 9789045036373.
José van den Berg
Senior onderzoeker ECBO
jose.vandenberg@ecbo.nl
Geef hieronder uw reactie op dit nieuwsitem
