DNM-Online Boeken en beschouwingen

Hoe om te gaan met onvervulde vacatures op een school

Verdieping

Shs en Spinoza gaan het gesprek aan binnen de school: in gesprek met Jan Paul Beekman (rector-bestuurder Spinoza Lyceum Amsterdam) en Sander Bos (mede-oprichter shs studenten helpen scholieren)

Het lerarentekort heeft grote impact op het onderwijs. Toch wordt het gesprek over hoe met de tekorten om te gaan binnen scholen niet overal gevoerd. Sander Bos (shs), Marc Coenders (zelfstandig leerarchitect) en Jan Paul Beekman (Spinoza Lyceum) vonden elkaar en dachten na over een aanpak om het gesprek binnen scholen op gang te brengen. Coenders en Bos ontwikkelden een aanpak waarbij een kopgroep met leerlingen, docenten en schoolleiders op zoek gaat naar bij de school passende manieren om het (toekomstig) formatietekort het hoofd te bieden. Ik sprak met Sander Bos en Jan Paul Beekman (onder andere) over deze aanpak en hun eerste ervaringen ermee.

Voor veel scholen heeft het lerarentekort momenteel al grote gevolgen. Klassen die meerdere weken of maanden geen les krijgen in een bepaald vak zijn geen uitzondering meer. Ook aan het begin van dit schooljaar startte er weer verschillende scholen met een gat in de formatie. Toch blijkt het gesprek over hoe in de toekomst beredeneerd om te gaan met deze tekorten maar zeer beperkt gevoerd te worden binnen scholen. Met name de scholen waar de nood al hoog is bleken meestal geen tijd en ruimte meer te hebben om nog toekomstgericht over dit onderwerp na te denken. Scholen waar de nood nog niet heel groot is, schuiven het onderwerp voor zich uit. Dat moet anders, vond Sander Bos van shs.

Sander Bos:
Op basis van een artikel van Jan Paul Beekman en Marc Coenders in Didactief over leernetwerken nam ik een kleine twee jaar geleden contact op met Jan Paul met het voorstel om ook de studenten in te zetten bij leernetwerken. Ik had daarnaast ook al een tijd het idee een soort schoolreisje voor docenten te organiseren om ze te laten nadenken over het lerarentekort. Het Spinoza Lyceum ziet, net als veel andere scholen die wij spreken, op korte termijn niet de allergrootste uitdaging in het aanpakken van het lerarentekort. Het lukt om vacatures in te vullen en eventuele gaten te dichten, maar op lange termijn wordt het lastiger. Wat we dan vaak zien is dat de bestuurder wel bezig is met de uitdagingen en kansen voor over 10 à 15 jaar, maar dat de schoolleider is gefocust op het lopende schooljaar en soms het jaar erna. En de conrector en de leraren worden door de waan van de dag gedwongen om te werken en leven in het heden. Het is dan een uitdaging om iedereen achter een plan te krijgen dat een oplossing is voor een probleem dat in het lopende schooljaar nog niet ervaren wordt.

We kwamen met Marc Coenders en Jan Paul Beekman tot een aanpak, De Veerkrachtige School (zie ook einde artikel). In deze aanpak vormen we met leerlingen, docenten, de schoolleiding en bestuurder een kopgroep, die binnen de school in gesprek gaat in drie verschillende sessies: van het probleem, naar mogelijke oplossingen en een experiment. Met als einddoel dat er vanuit de gelederen van de school zelf een plan komt waarmee ze duurzaam de gevolgen van het lerarentekort kunnen aanpakken. Als je de verschillende lagen uit de organisatie samen in een stuurgroep zet en onderzoek laat doen in de school en experimenten laat doen, dan ontstaat er draagvlak. De gedachte was om dit traject met twee scholen samen te doen, zodat er ook kruisbestuiving plaatsvindt. Het lukte helaas niet om een school te vinden die duurzaam met het Spinoza kon optrekken.

We hebben met het Spinoza en een andere school nu één sessie gedaan en geëvalueerd en dat was een groot succes. Er ontstond een mooi gesprek. Een docent vroeg bijvoorbeeld aan de leerlingen: ‘als ik jou vraag of je liever een docent hebt die net iets minder goed is of helemaal geen docent en meer zelf moet werken, wat heeft dan jouw voorkeur?’ Dat gaf verschillende reacties en er ontstond een interessant gesprek met nieuwe inzichten over en weer. Het was een gesprek dat ze niet eerder met elkaar gevoerd hadden. Terwijl je daar je een deel van je aanpak van het lerarentekort binnen de school op zou kunnen stoelen.

Jan Paul Beekman vertelt ons hoe dat gesprek dan vervolgens gaat.

Jan Paul Beekman:
Het Spinoza Lyceum is een populaire school, docenten willen nog altijd graag bij ons werken en we hebben tot nu toe nog weinig last gehad van het lerarentekort. Maar ook wij zullen te maken krijgen met de gevolgen ervan en ik vind het dan belangrijk om met het team en de leerlingen vooruit te kijken. Ik denk dat er echt iets anders nodig is. Het recente advies van de Onderwijsraad (Schaarste schuurt, 2023) over het lerarentekort komt op zich met goede voorstellen, maar het zal niet voldoende zijn. Het is te weinig en te veel binnen de gebaande kaders en het systeem.

Vier jaar geleden ben ik op school gestart met een (gratis) huiswerkklas, die wordt gerund door oud-Spinozaleerlingen. Dat werkt heel goed, de studenten kennen de stof nog goed, weten waar ze zelf als leerling ooit tegenaan liepen en ze kennen bovendien de context en aanpak van onze school. Er is één oud-leerling die de klas coördineert en zorgt voor de bezetting van studenten. De vraag is vervolgens hoe je deze studenten ook voor het onderwijs kunt behouden. Zo kwam ik met Sander van shs in gesprek. Marc Coenders ken ik al sinds 2006 van een leernetwerk van schoolleiders. Marc en Sander hebben toen op basis van onze gesprekken de Veerkrachtige School ontwikkeld.

We hebben vorig schooljaar een eerste sessie gehad, samen met het Lumion, een andere Amsterdamse school waar ik de schoolleider goed van ken. Met leerlingen, leraren, schoolleiding en bestuurders van de twee scholen zijn onder begeleiding van shs aan de slag gegaan aan de hand van de methodiek van de Veerkrachtige School, die gebruik maakt van actie- en ontwerponderzoek en design-thinking. Design thinking doet echt een beroep op de creativiteit en tijdens de sessie kwamen veel goede ideeën tot stand. Daarna ga je trechteren. We kwamen tot drie voorstellen, waar het duurzaam inzetten van studenten binnen het onderwijs er eentje van is. Wij zijn gewend om leerlingen te betrekken bij schoolontwikkeling en dat werkte ook nu erg goed. Opmerkelijk genoeg  zijn leerlingen soms wat conservatiever dan docenten, maar juist dan is het goed om bij de leerlingen door te vragen. Uiteindelijk doen we het immers voor de leerlingen. Dat we de sessie met een andere school samen deden, verrijkte het gesprek en daarmee de opbrengsten.

Mijn overtuiging is dat je als scholen samen tot oplossingen moet komen. Ik heb de aanpak daarom ook binnen OSVO gedeeld: een samenwerkingsverband van Amsterdamse schoolbesturen voor voortgezet onderwijs. We hebben daar een werkgroep rondom het lerarentekort. Na de zomer wil ik daar twee aanpakken inbrengen om met meerdere scholen/besturen samen te werken. Uiteraard de Veerkrachtige School van shs, omdat dat echt een goede manier is om het gesprek op gang te brengen en tot ideeën te komen en omdat shs dit bovendien erg goed doet. Maar uit de sessie die wij reeds hadden ben ik ook al tot een bovenschoolse aanpak gekomen die ik graag met andere besturen verder zou uitwerken. Zelf zit ik inmiddels in de actiestand: ik geloof dat het echt anders moet en daar wil ik mee aan de slag.

De oplossing die ik voor me zie, komt voort uit mijn ervaring met de huiswerkklas. Die studenten, die doen zulk goed werk. Als we kijken naar hoe het onderwijs op de universiteit is georganiseerd, dan kan dat als inspiratie dienen voor ons. De hoogleraar  die onderwijs ontwikkelt en hoorcolleges geeft, en studentassistenten die werkcolleges verzorgen en de leerlingen begeleiden in het verwerken van de stof. Dat spreekt me erg aan. En het mooie: in tegenstelling tot veel andere ideeën is het een duurzame oplossing. Studenten zullen altijd blijven bestaan. Alleen vraagt deze oplossing wel om een verandering van het systeem: we kunnen die studenten niet opleiden tot volledig bevoegde docenten. Er zal dus een gedegen, maar korte en praktijkgerichte opleiding moeten komen om de studenten op te leiden voor hun rol als student-assistent. De lerarenopleiding zouden daar een rol in moeten spelen. Deze aanpak vraagt wel om lef en moed, want wat ik voorstel mag nu niet. Scholen mogen het niet vanwege de bevoegdheidseisen, maar ook de lerarenopleiders zitten gevangen in het systeem. We hebben dus nog wel wat te doen. Ik ben nog niet verder dan dat en hoop in de OSVO partners te vinden om dit idee verder mee uit te bouwen.

Puk Witte
Puk Witte is adviseur bij Sardes en redacteur van DNM
p.witte@sardes.nl