DNM-Online Boeken en beschouwingen

Rector, een interessante manier van leven

Leestip

Roel Schoonveld schetst bij de aanvang van zijn boek Rector, een interessante manier van leven, een somber beeld van de doelgroep voor wie hij zijn boek geschreven heeft: ’de realiteit levert (…) het droeve beeld op dat de meeste schoolleiders het na een klein aantal jaren niet redden en min of meer onvrijwillig vertrekken’. Daarmee positioneert hij zich met zijn 32 jaar rectoraat aan het Amsterdams Lyceum als een gunstige uitzondering, wat ook de rechtvaardiging moet zijn geweest om zijn ervaringen ‘voor beginnende en ervaren schoolleiders‘ op schrift te stellen. De eersten kunnen er een beeld van het beroep mee opdoen, de laatsten kunnen ‘er hier en daar toch ideeën opdoen’.

Maar Schoonvelds ambitie met zijn boek lijkt groter te zijn. Het gaat hem niet zozeer om ideeën of ‘om de losse tips waarvan er vele in staan’. Hij benadrukt op een aantal plaatsen de samenhang die zijn boek kenmerkt; het gaat dan ook over ‘het geheel, het sfeertje dat ik rond dit beroep probeer uit te stralen’. De titel van zijn boek is in dit verband veelzeggend. Dat ‘sfeertje’ is de schets van een leven dat zich in de school en het woonhuis naast de school afspeelde. Wat op het eerste gezicht een schets lijkt van een beroepsbeeld, ontpopt zich al snel tot een combinatie van autobiografie en manifest voor ‘ideaal rectorschap’, ondanks het voorbehoud dat ‘een algemeen recept om een school voor voortgezet onderwijs te leiden niet bestaat’. Persoonlijke ervaringen en opvattingen verworden nogal eens tot generaliseringen (‘Leden van het OOP hebben het tijdens de lessen over het algemeen rustiger dan in de pauzes) en voorschriften (‘Zorg ervoor dat…’, ‘Loop rond in …’, Ga …”’).

De rector uit Schoonvelds boek staat ‘midden in de schoolsamenleving’ en zorgt ervoor dat ‘ze voor belangrijke dingen niet om hem heen kunnen’; hij staat ‘in het centrum van belangrijke besluitvorming’. En sterker nog, er moet niet iets belangrijks gebeuren dat buiten jou om is georganiseerd’. Die rector ‘loopt anders en is er zich van bewust dat af en toe mensen hem of haar even met hun ogen zoeken’. Zo’n rector staat vanzelfsprekend bij het begin van de dag bij de deur en wanneer je zou vinden dat je daar niet van bent of geen tijd voor hebt, ‘nou, dan leg je je prioriteiten verkeerd’. Zo’n rector ‘laat iedere professional in zijn of haar waarde’ en laat de docenten stemmen over alle onderwijskundige zaken, maar heeft ook een A4-tje met ‘standaarden waarop je het beste met leerlingen kunt omgaan’ en een lijstje ‘crisisregels voor leerlingen’ onder handbereik. Die rector gaat ‘net als de anderen naar de personeelskamer, waar veel te lachen valt, tenminste als je zo verstandig geweest bent gevoel voor humor als belangrijkste criterium voor aanname van de leraren te hanteren’ (het staat er echt). Die rector neemt een of twee klassen per jaar en vindt dat je je inhoud van je vak natuurlijk onvoorwaardelijk moet beheersen, je lessen goed moet voorbereiden, al zal dat ‘na een paar jaar ervaring niet meer zo intensief zijn’ (ook dat staat er echt).

Klassiek perspectief
En gaat het maar door. De ene richtlijn na de andere handreiking of checklist opgevoerd: over disciplinaire maatregelen, het houden van een goede toespraak, het voeren van gesprekken met ouders, het leiden van een werkweek, omgaan met een examenstunt, de pers, met hypes, met een pandemie, enzovoorts, enzovoorts. De rector die uit Schoonvelds boek oprijst, is de rector als spil, spin in het web, degene die altijd zichtbaar is, maar ook wiens blik in de gaten gehouden wordt, de regisseur, de overal-over-meekunnen-prater, de degene met de helicopterview, de lijnenuitzetter, de wijze, de humorist, de vaderfiguur (‘in de sfeer heb ik veel energie gestoken’), de redder. En de held. Het is dan ook niet voor niets dat Schoonveld - bijna terloops? - aan het eind van zijn boek vertelt dat hij na zijn vertrek benoemd is tot ere-rector met de bronzen plaquette als getuigenis ervan in de school.

Het boek ademt een doorleeft klassiek perspectief op het leiderschap, waarbinnen – anders dan wat rond overleg- en stemmomenten – van anderen buiten de schoolleiding niet veel leiderschap verwacht wordt. Een perspectief waarbinnen gedacht wordt dat betekenissen van bovenaf komen en - mits goed uitgelegd - omarmd worden. Een perspectief waarbij gemeend wordt dat belangrijke zaken in je school niet buiten je om plaatsvinden en besproken worden. Een perspectief van vooral zenden.

Een perspectief dat zo gericht is op controle en beheersing, zelfs van gesprekken en ontmoetingen, dat het lezen van het boek me soms de adem benam. Dat de auteur, zoals een van de aanbevelingsteksten op de achterflap vermeldt, de kunst van kwetsbaar opstellen beheerst, is - onbedoeld - een schot in de roos.  

Is het handboek voor schoolleiders dat Schoonveld geschreven heeft, een slecht boek? Tja, er staan er echt wel bruikbare tips en handige handreikingen in, maar ik zou als lezer het leiderschapsbeeld dat achter de samenhang, die de schrijver zo belangrijk vindt, goed overdenken. Je moet ervan houden. En dat niet alleen. Werkt het (voor jou)? Misschien Thijs Homan er (nog eens) op naslaan.

Overigens geloof ik er – vanuit mijn eigen ervaring – niets van dat de meeste schoolleiders het niet redden. De meeste wel, zou ik denken, maar ik heb er net als Schoonveld geen onderzoeksbewijs van. Hoe dan ook, zou het alle schoolleiders niet meer helpen om eens goed na te denken over de vraag ‘Wat voor schoolleider ben ik en zou ik willen zijn?’ dan leiderschap op te vatten als het steeds beter volgen van een verzameling richtlijnen en handreikingen, want daar hint het boek nadrukkelijk op.

Leven is – zou ik zeggen – meer dan je baan en het leven, zelfs binnen de schoolmuren, laat zich nogal eens van een onverwachte kant zien en dan heb je zoveel aan handreikingen, maar meer aan praktische wijsheid die je je eigen hebt gemaakt.
 

Roel Schoonveld (2022), Rector, een interessante manier van leven. Ten Brink

Gerritjan van Luin
Zelfstandig coach en adviseur, tevens medewerker van DNM
gvluin@gmail.com