DNM-Online Boeken en beschouwingen

Van individueel naar inclusief onderwijs

Leestip

In DNM Online van november recenseerden we het boek Perspectieven op inclusief onderwijs van Sofie Sergeant en Peter de Vries. In die recensie gaven we al aan dat er de laatste tijd meerdere Nederlandstalige boeken zijn verschenen over inclusief onderwijs, waaronder dit exemplaar van Bert Wienen. De schrijver is een veelgevraagd spreker over inclusief onderwerp en zijn boek wordt binnen veel samenwerkingsverbanden passend onderwijs met enthousiasme gedeeld onder de bestuurders en schoolleiders van aangesloten scholen. De vraag is dan ook of deze recensie geen mosterd na de maaltijd is. Maar zoals we weten, worden boeken vaker weggegeven dan gelezen. Dus heeft u het (nog) niet gelezen of heeft u het misschien niet ontvangen, dan hierbij toch een bespreking.

Het ‘pleidooi’ in de ondertitel van het boek mag zeer letterlijk genomen worden, het is duidelijk dat Bert Wienen een missie heeft. Waar het eerder besproken boek Perspectieven op inclusief onderwijs inclusief onderwijs belicht vanuit verschillende perspectieven, belicht dit boek enkel het perspectief van Bert Wienen. Dit wil niet zeggen dat Wienens perspectief te beperkt is. Zo is Wienen breed opgeleid (als psycholoog, onderwijswetenschapper en bedrijfskundige) en gepromoveerd in de ontwikkelingspsychologie. Hij heeft ervaring in de jeugdhulp en in het onderwijs. Hij werkt in de wetenschap, maar ook als adviseur in het veld. Dit maakt dat Wienens in het boek beschreven ambitie weliswaar fors is, maar niet losgezongen van onderzoek en de (onderwijs-)realiteit.

Zijn boodschap in het kort
Het boek begint met een maatschappelijke aanklacht. Een aanklacht tegen de prestatiesamenleving, waarbij het individu centraal staat. Ons beeld van wat normaal is, is in de ogen van Wienen bovendien veel te smal geworden. Elke afwijking van ons beeld van normaal, leidt tot een ‘label’, wat maakt dat er hulp en zorg nodig zijn. Met grote wachtlijsten bij de (jeugd-)zorg als resultaat. Wienen pleit voor minder nadruk op mentale kwetsbaarheid en meer op bevorderen van veerkracht. Hij vindt het daarnaast belangrijk te kijken naar de context en niet zozeer naar wat ‘er mis is met het kind’. Het onderwijs is in Wienens ogen veel te veel meegegaan in het wereldbeeld van de zorg, waarbij de blik en het taalgebruik van de zorg de school zijn binnengedrongen. Is een kind wat druk in de klas, dan is de vraag al snel of het wellicht ADHD heeft, in plaats van een werkelijke interesse te tonen in de achtergronden van het gedrag en na te gaan of er ook in de (onderwijs-)context oorzaken liggen voor het gedrag die mogelijk ook binnen de opdracht van het onderwijs kunnen worden beïnvloed. Wienen wil hiermee niet voorbijgaan aan de kinderen voor wie een diagnose soms echt nodig en helpend is, maar is heel duidelijk in zijn punt dat we hier als maatschappij en binnen het onderwijs in zijn doorgeslagen en de psychologische verklaring de overhand heeft gekregen.

Wienen maakt in zijn boek heel duidelijk dat passend onderwijs niet gaat om het passend maken van kinderen aan het onderwijs, maar over het passend maken van onderwijs. En dit zonder het onderwijs volledig te vormen naar het individuele kind, maar juist de groepsaanpak meer te laten aansluiten bij wat werkt voor kinderen. Zijn boek is dan ook pleidooi om inclusief onderwijs vooral te laten gaan over heel goed onderwijs in plaats van over heel veel zorg en maatwerk. Hij pleit voor een sociaal model van inclusief onderwijs in plaats van het nu vaak overheersende medische model. Veelgebruikte concepten als ‘vroegsignalering’ trekt hij aan de hand van onderzoek in twijfel en hij wijst op de risico’s ervan. De leraar (of pedagogisch medewerker) is niet langer enkel didacticus en pedagoog, maar wordt hiermee een toeleider en mini-psycholoog. Is dit een ontwikkeling die we toejuichen of wordt het onderwijs op deze manier uitgehold?

Wienen ziet inclusief onderwijs als de uitkomst van heel goed onderwijs. Hiervoor is het in zijn ogen van belang dat elke leerling echt gezien wordt en er binnen de pedagogische relatie hoge verwachtingen zijn en dat het onderwijs wordt gegeven wordt door leraren die voortdurend bezig zijn met de ontwikkeling van onderwijs, het curriculum, de lessen en toetsing. Wienen pleit voor een sociaal model waarbij inclusief onderwijs de uitkomst is van onderwijs binnen een bepaalde context en waar onvoorwaardelijkheid de basis is: alle leerlingen zijn welkom en worden door goed onderwijs tot leren gebracht.

Dat inclusief onderwijs op deze wijze geen eenvoudige opgave is, realiseert Wienen zich als geen ander. Het begint met (voldoende) leraren, hun opvattingen en overtuigingen en hun vermogen om continu bezig te zijn met de kwaliteit van het onderwijs. Kant en klare oplossingen zijn er niet, maar hij eindigt in het laatste hoofdstuk toch met enkele aanbevelingen voor scholen.

Waarom wel lezen?
Als inclusief onderwijs een utopie lijkt en vooral als een verzwaring voelt van passend onderwijs, met meer maatwerk, ondersteuning en zorg binnen de school. Wienen geeft heel duidelijk weer waarom inclusief onderwijs niet ‘meer (van de vaak huidige praktijk van) passend onderwijs’ is en er echt en wezenlijke andere blik nodig is.

Wienen maakt van passend en inclusief onderwijs een opdracht voor het onderwijs (waarmee ik doel op ‘het primaire proces’ en niet op de school). Het boek is een echt onderwijsboek dat onderwijsprofessionals niet naast zich neer kunnen leggen of kunnen doorschuiven naar het ondersteuningsteam.

Waarom niet lezen?
Als deze kijk op inclusief onderwijs al geland/bekend is bij de lezer. Wienen heeft nogal wat woorden nodig om zijn pleidooi uiteen te zetten, met name doordat hij gebruik maakt van veel herhalingen, tussentijdse samenvattingen en (wat voor de hand liggende) denkvragen.

Als je pasklare antwoorden wilt krijgen voor de praktijk. Alhoewel de schrijver aan het eind deze kritiek voor is door uit te leggen waarom hij geen pasklare antwoorden geeft en toch met nog best concrete tips komt voor wie aan de slag wil.

Bert Wienen (2023). Van individueel naar inclusief onderwijs. Pleidooi voor minder labelen en meer aandacht voor de kracht van onderwijs. Instondo

Puk Witte
Puk Witte is adviseur bij Sardes en redacteur van DNM
p.witte@sardes.nl